Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΤΑ ΝΕΑ ΜΕΣΑ- ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΤΑΞΙΑΡΧΟΠΟΥΛΟΥ

«Δαμάτερ, μη τηνός εμίν φίλος, ος τοι απεχθής, είη μηδ’ ομότοιχος: εμοί κακογείτονες εχθροί» (νεοελλ. μετ. «Ω Δήμητρα, φίλος μου να μην είναι αυτός, που εσύ απεχθάνεσαι, ούτε να συνορεύει μαζί μου. Οι εχθροί οι δικοί σου και της Γης, κακοί γείτονες είναι»).
Καλλίμαχος, εις Δήμητρα, στ.116-117 «ο μύθος του Ερυσίχθονα», Cambridge University Press 1984

Θα ήθελα σε αυτήν την σύντομη εισήγηση να αναφερθώ στην πληθώρα θεμάτων, προσεγγίσεων και παραδειγμάτων που προκύπτουν από την σύγχρονη τέχνη και τη σχέση της με τη Φύση και το Περιβάλλον, αρθρώνοντας μια περιληπτική πρόταση για μια μεθοδολογία καινοτόμα της Διδακτική της Τέχνης στο Ελληνικό σχολείο, με αφορμή τη λειτουργικότητα των μέσων του οπτικού πολιτισμού (visual culture) η οποία πιστεύω ότι μπορεί κι αναδείκνύει τον συνδετικό κρίκο που ενώνει τα παραπάνω στη συνείδηση του ανθρώπου, προς την κατεύθυνση της αρμονικής συνύπαρξής.

Θα ξεκινήσω λοιπόν, παραθέτοντάς σας ορισμένα δεδομένα σχετικά με μία συγκεκριμένη επίπτωση του σύγχρονου πολιτισμού στο οικοσύστημα καθώς, όπως θα δείτε στη συνέχεια, το μόνο σίγουρο είναι πως οι προσπάθειες του σημερινού ανθρώπου να εναρμονίσει την καταναλωτική του συμπεριφορά με τη Φύση έχουν αποτύχει ή δεν επαρκούν. Ο σύγχρονος άνθρωπος φαίνεται να λειτουργεί ως ένας νέος Ερισύχθων που εμπορεύεται τα τέκνα του και το μέλλον αυτών προκειμένου να συνεχίσει να καταναλώνει ο ίδιος διασκεδάζοντας έτσι την απληστία του.
Αυτό βέβαια δεν είναι καινούρια διαπίστωση. Το φωνάζουν χρόνια τώρα οι αμέτρητες στατιστικές έρευνες που γίνονται με διάφορετικούς σκοπούς, όπως επίσης και οι επιστημονικές κοινότητες που ασχολούνται με τη μελέτη του οικοσυστήματος, αλλά κυρίως, το ζούμε όλοι μας καθημερινά στην ποιότητα της ζωής μας που διαρκώς φθίνει.
Μία έρευνα λοιπόν, που ανακοινώθηκε στο Λονδίνο, από το Διεθνές Ινστιτούτο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (International Institute for Environment and Development – IIED), αναφέρει ότι το έτος 1965 παγκοσμίως χρησιμοποιήσαμε 100 χιλιάδες τόνους χαρτιού, ενώ το 2000 φτάσαμε να χρησιμοποιούμε 300 χιλιάδες τόνους ετησίως. Οι προβλέψεις λένε πως με αυτούς τους ρυθμούς κατανάλωσης χαρτιού, την επόμενη δεκαετία, δηλαδή αυτή που ήδη διανύουμε, θα ξεπεράσουμε τις 400 χιλιάδες τόνους χαρτιού ετησίως.

Οι αριθμοί αυτοί δείχνουν κάτι σημαντικό και μας βοηθούν να κάνουμε μια ορθολογικότερη αναγνώριση του πεδίου που δραστηριοποιούμαστε και που μας αφορά σε σχέση με τα νέα μας τεχνολογικά εξελιγμένα εργαλεία.
Παρότι λοιπόν, η ψηφιακή τεχνολογία κατά τη δεκαετία του ’90 ήταν το κλειδί της οικονομικής ανάπτυξης των περισσότερων χωρών και ως εκ τούτου παράγοντας μεγάλων αλλαγών, η κατανάλωση χαρτιού φαίνεται ότι αυξήθηκε ραγδαία αντί να μειωθεί με ανεπανόρθωτο κόστος για το περιβάλλον.

Άραγε αναρωτιέται κανείς, μπορούμε να συνεχίσουμε να καταναλώνουμε χαρτί με αυτούς τους ρυθμούς;
Κάποιος βέβαια θα πει ότι η ανακύκλωση είναι η λύση, όμως η αλήθεια είναι ότι δεν μπορούμε να ανακυκλώσουμε τα πάντα, το 100% δηλαδή από τα χρησιμοποιημένα μας χαρτιά για πολλούς λόγους. Ένας βασικός λόγος είναι ότι χρειάζονται τεράστιες ποσότητες ενέργειας προκειμένου να ανακυκλώσουμε όλον αυτόν τον όγκο που δημιουργούμε καθημερινά, αλλά ακόμη κι αν μπορούσαμε, θα δημιουργούσαμε στη Φύση και τους εαυτούς μας ένα επιπλέον μεγάλο πρόβλημα...

Μόλις το 20% του παγκόσμιου πληθυσμού σήμερα φαίνεται ότι καταναλώνει το 87-90% του χαρτιού που απαιτείται για την παραγωγή εκτυπώσεων και γραπτών εντύπων ανά τον κόσμο. 150 δισεκατομύρια εφημερίδες πωλούνται κάθε χρόνο και σε αυτόν τον αριθμό δεν συγκαταλέγεται ο περιοδικός τύπος που χρησιμοποιεί καλύτερης ποιότητας χαρτιά για εκτυπώσεις, όπως γυαλιστερό, glossy κλπ.
Φανταστείτε επίσης, τι ποσότητα από μελάνια καταναλώνουμε για όλες αυτές τις εκτυπώσεις.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής καταναλώνουν το 33% του χαρτιού παγκοσμίως, η Κίνα έρχεται δεύτερη στην κατανάλωση με 13%, έπειτα η Ιαπωνία με 11% ενώ οι Ευρωπαϊκές χώρες, Γερμανία- Ηνωμένο Βασίλειο- Γαλλία- Ολλανδία και Βέλγιο καταναλώνουν το 30% . Η Ινδία παρόλο που είναι η δεύτερη σε πληθυσμό χώρα στον κόσμο μετά την Κίνα, το 2001 είχε πάνω από 1 δις πληθυσμό, μοιάζει εδώ πολύ μικρή σαν ποσότητα... Μόλις που φτάνει το 1%.
Και σκεφτείτε ότι στην πραγματικότητα ακόμη ΔΕΝ γνωρίζουμε πόσο χαρτί καταναλώνεται σήμερα και ούτε είναι αυτό εφικτό να φανεί μέσα από κάποια έρευνα.

Ένας άνθρωπος, λοιπόν, φαίνεται να χρησιμοποιεί κατά μέσο όρο 180 κιλά χαρτί το χρόνο, αριθμός που αντιστοιχεί σε 500 γραμμάρια (μισό κιλό δηλαδή) την ημέρα, από τα οποία τα 200 γραμμάρια αφορούν μόνο τα απλά χαρτιά εκτύπωσης Α4.
Για να παράγουμε 1 τόνο τέτοιου χαρτιού χρειάζονται 2,5 μεγάλα δέντρα, πόσο μεγάλα όμως δεν διευκρινίζεται... Και όλοι ξέρουμε ότι τα μεγάλα δέντρα δεν πραγματώνουν το μέγεθός τους αυτό από τη μια μέρα στην άλλη.
Για να καλύψουμε τις ανάγκες μας σε χαρτί εκτύπωσης χρειαζόμαστε 786 εκατομύρια δέντρα το χρόνο.

Από ένα δέντρο παράγονται 80.500 χαρτιά Α4. Το χαρτί Α4 ζυγίζει 80 γραμμάρια το τετραγωνικό που αντιστοιχεί σε 5 γραμμάρια για κάθε φύλλο χαρτιού.
Οι παραπάνω έρευνες ξεκίνησαν να γίνονται στη Βρετανία το 1996 επειδή ενδιέφεραν την Βρετανική εταιρεία τηλεφωνίας. Η συγκεκριμένη εταιρεία έφτασε τότε να χρειάζεται 27.000 τόνους χαρτί το χρόνο μόνο για να εκδόσει τον ετήσιο κλασικό τηλεφωνικό κατάλογο με τα στοιχεία των συνδρομητών της. Είχε 6 εκατομύρια συνδρομητές καταχωρημένους σε 4 τόμους από 3.600 σελίδες ο καθένας. Το κόστος άγγιξε τα 10 εκατομύρια στερλίνες και αφού αυτό ήταν ένα έντυπο δωρεάν διανομής αντιλαμβάνεστε ότι δεν γινόταν να συνεχίσει να εκδίδεται με τον ίδιο τρόπο. Έπρεπε να βρεθεί κάποιος άλλος τρόπος κι έτσι απευθύνθηκαν στον κο Έιτσι Κόνο, σχεδιαστή γραμμάτων όπως θέλει να αποκαλείται ο ίδιος, τον οποίο είχα την τύχη να γνωρίσω σαν επισκέπτη καθηγητή στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης του Κιτακιούσου της Ιαπωνίας όπου έκανα το δεύτερο μεταπτυχιακό μου το 2008.
Ο κος Κόνο λοιπόν τι έκανε; Το αυτονόητο! Μίκρυνε ελαφρώς τα γράμματα αρχικά και τα έκανε και πιο ωραία στην εμφάνιση μειώνοντας με αυτόν τον τρόπο το χώρο που καταλάμβαναν στη σελίδα κατά 10%. Διαπίστωσε επίσης, ότι υπήρχε η δυνατότητα να μειωθούν κι άλλο βελτιώνοντας την οπτική τους και φτάνοντας τη μείωση του χώρου που θα καταλλάμβαναν έως και το 12-15%.
Στη συνέχεια, παρατήρησε ότι υπήρχαν στο προηγούμενο έντυπο πολλές λευκές γραμμές που λειτουργούσαν ως κενά μεταξύ των στοιχείων και τις μείωσε κι αυτές. Τέλος, αφαίρεσε τις διευθύνσεις γιατί θεώρησε πως αυτό που χρειάζεσαι πραγματικά να βλέπεις σε έναν τηλεφωνικό κατάλογο είναι κυρίως τους τηλεφωνικούς αριθμούς των συνδρομητών! Και έτσι, πέτυχε να μειωθούν 1000 σελίδες από κάθε τόμο με αποτέλεσμα από 4 οι τόμοι να γίνουν 3 και ελαφρώς πιο λεπτοί.

Το παράδειγμα του κου Έιτσι Κόνο το αναφέρω και είναι σημαντικό επειδή ο ίδιος είναι ξεχωριστή περίπτωση στο χώρο του σχεδιασμού γραμμάτων, αλλά όμως και για έναν άλλο λόγο. Ο ίδιος λέει ότι δεν δημιουργεί αλλά βελτιώνει ότι άλλοι πριν από εκείνον έχουν δημιουργήσει. Δεν θεωρεί τον εαυτό του καλλιτέχνη αλλά ένα είδος κατασκευαστή. Και αυτό το κάνει συνειδητά θεωρώντας ότι δεν είναι απαρραίτητο να συνεχίσουμε να προσθέτουμε στο περιβάλλον μας αντικείμενα και στοιχεία αλλά αρκεί μόνο να τελειοποιήσουμε αυτά που έχουμε ήδη στα χέρια μας. Χρησιμοποιεί πάντα σαν μέτρο στη δουλειά του την έννοια της βιωσιμότητας ή αλλιώς βιώσιμης ανάπτυξης (sustainability ή sustainable development όπως αναφέρεται ο όρος στα Αγγλικά).
Έχει «βελτιώσει» έτσι, αρκετά πράγματα μέχρι τώρα μέσα από την επαγγελματική του δραστηριότητά. Ξεκινώντας από τα λογότυπα δημοφιλών επιχειρήσεων και ιδρυμάτων όπως εκείνα του Royal Academy of Arts και της Tate Gallery στο Λονδίνο, έφτασε να δημιουργήσει την πρώτη οικολογική γραμματοσειρά για Η/Υ που ονομάζει Meiryo (στα Ιαπωνικά σημαίνει καθαρότητα, διαύγεια,) την οποία αγόρασε η Microsoft και την διανέμει δωρεάν μαζί με τα Windows Vista.

Η εν λόγω γραμματοσειρά είναι οικολογική, αφενός επειδή είναι σχεδιασμένη για να καταλαμβάνουν τα γράμματά της λιγότερο χώρο στα έντυπα αλλά και γιατί είναι ειδικά σχεδιασμένη ώστε να διαβάζεται καλύτερα σε οθόνες, με σκοπό να μπορεί να αποφευχθεί έτσι η άσκοπη εκτύπωση, ενθαρρύνοντας το λεγόμενο screen reading (μετ. διάβασμα από την οθόνη). Πως τα πέτυχε όλα αυτά θα σας πω κάπως γρήγορα γιατί πιστεύω έχει ενδιαφέρον η απλότητα της σκέψης του.
Σκέφτηκε ότι εφόσον οι οθόνες αποτελούνται από pixels (ψηφίδες φωτοσύνθεσης) αν καταφέρει να χειραγωγήσει ορισμένες από αυτές θα έχει ένα αποτέλεσμα εικόνας στην οθόνη του πιο ελαφρύ σε απόδοση και πιο ευανάγνωστο. Αρχικά, πήρε λοιπόν, την γραμματοσειρά Microsoft Sans Serif, μείωσε κατά ένα δέκατο του χιλιοστού το μέγεθος στα γράμματά της και μετά αύξησε τον όγκο των γραμμών τους ελαφρώς, τα έκανε δηλαδή πιο πλατιά. Στη συνέχεια, σε συνεργασία με το εργαστήριο του David Kindersley στο Κέιμπριτζ (ενός σημαντικότατου σχεδιαστή γραμμάτων και γλύπτη που δεν ζει πια) βρήκε το οπτικό κέντρο του κάθε γράμματος και το μετατόπισε ελαφρώς. Το ανέβασε λίγο κάνοντάς με αυτόν τον τρόπο να διαβάζεται το γράμμα ευκολότερα σε μικρές διαστάσεις και έπειτα, μείωσε και τους κενούς χώρους που αυτό καταλλάμβανε, συσφίγγοντάς τον κάθε χαρακτήρα προς τον εαυτό του. Έθεσε τέλος, στον κάθε χαρακτήρα το ίδιο βάρος και έτσι έφτασε στο τελικό επιθυμητό αποτέλεσμα.
Το σημαντικό για εμάς είναι ότι στη γραμματοσειρά του αυτή συμπεριέλαβε και το Ελληνικό αλφάβητο μαζί με το Λατινικό και τα τρία Ιαπωνικά. Όταν τον ρώτησα γιατί το έκανε αυτό μου είπε πολύ απλά, για ιστορικούς λόγους.

Όπως ανέφερα και προηγουμένως ο κος Κόνο στη δουλειά του θέτει ως κύριο στόχο τη βιωσιμότητα των ήδη υπαρκτών στοιχείων. Και στον ορισμό της βιώσιμης ανάπτυξης αναφέρεται το εξής: «Βιώσιμη είναι κάθε δημιουργική πρακτική που επιλύει τις ανάγκες του παρόντος δίχως να περιορίζει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιούν κι εκείνες με τη σειρά τους τις δικές τους ανάγκες».
Όπως καταλαβαίνετε αυτός ο ορισμός όσο ευγενικός κι αν ακούγεται θίγει με ακρίβεια τις σοβαρές ευθύνες που έχουμε όλοι μας απέναντι στη νέα γενιά, δηλαδή στο μέλλον της ανθρωπότητας. Και αναγνωρίζει ότι αν συνεχίσει να βαδίζει ο άνθρωπος με τον ίδιο τρόπο που κάνει μέχρι σήμερα (δίχως να σέβεται την ύλη που καταναλώνει) θα φτάσει κάποια στιγμή που δεν θα μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες του, ενδεχομένως ούτε καν τις βασικές του ανάγκες, θέτοντας έτσι στο μέλλον και την ύπαρξή του σε άμεσο κίνδυνο.
Κατά τον παραπάνω ορισμό, ο άνθρωπος, έχει δημιουργήσει τον πολιτισμό του κι αντιλαμβάνεται την έννοια της εξέλιξης και ανάπτυξής του περισσότερο επεκτεινόμενος στο χώρο, χρησιμοποιώντας ένα είδος αποδεκτής βίας προς τον ίδιο και το περιβάλλον του δίχως όμως να συνειδητοποιεί τι προκαλεί τελικά στον εαυτό του, δηλαδή στον μελλοντικό του συγγενή... Να αποκτήσουμε περισσότερα αγαθά, να εξαπλωθούμε στη Γη, να την εξερευνήσουμε σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της, μετά να φτάσουμε να εξερευνήσουμε το σύμπαν με τον ίδιο τρόπο, κ.ο.κ. Η βιωσιμότητα όμως που απαιτείται για να τα επιτύχουμε αυτά δίχως να βλάψουμε κανέναν και τίποτα δεν αφορά απαραίτητα την διαιώνιση της συνήθους κίνησής μας στο χώρο, η οποία βλάπτει ότι υπάρχει γύρω μας, αλλά μία άλλου είδους κίνησή μας μες τον χρόνο. Δηλαδή, μας εφιστά την προσοχή στο ότι αν επιθυμούμε να συνεχίσουμε να υπάρχουμε ως άνθρωποι τότε κάνοντας τις απαραίτητες ενέργειες θα μπορούμε να απολαύσουμε μες τον χρόνο ότι μας αναλογεί.

Θα αναρωτιέστε τώρα γιατί ο τίτλος της εισήγησής μου είναι: «Η εκπαίδευση στην τέχνη χρησιμοποιώντας τα νέα μέσα», αφού τόση ώρα σας μιλάω για άλλα πράγματα.
Θα σας απαντήσω:
Πολύ απλά, ότι ακούσατε μέχρι τώρα αποτελεί την εισήγηση για μία διαθεματική εικαστική άσκηση στο μάθημα των καλλιτεχνικών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης διάρκειας τεσσάρων διδακτικών ωρών που έχω εμπνευστεί και δημιουργήσει ο ίδιος με τίτλο: «Σχεδιάζοντας το μέλλον, ή αλλιώς, - πως να κάνω έξυπνη διαχείριση των δυνατοτήτων μου βοηθώντας το περιβάλλον και τους ανθρώπους που ζουν μαζί μου σε αυτό». Σημειωτέον το μάθημα των καλλιτεχνικών είναι μονόωρο (δηλαδή, διαρκεί 45 λεπτά την εβδομάδα στο Ελληνικό σχολείο) επομένως, η εν λόγω άσκηση θα απασχολήσει τους μαθητές και τις μαθήτριες του Γυμνασίου συνολικά ένα μήνα (για 4 διδακτικές ώρες δηλαδή).
Σε καμία περίπτωση όμως αυτή η άσκηση δεν είναι καλό να γίνει πρωτού αποκτήσει ο καθηγητής αυτό που λέμε «επαφή» με την τάξη.
Η καλύτερη περίοδος είναι ο μήνας Μάρτιος που το άγχος των βαθμών του 2ου τριμήνου αποπροσανατολίζει από τους πραγματικούς στόχους του σχολείου. Αρχικά, η πρώτη ώρα αφορά παρουσίαση της παραπάνω θεωρίας και ενημέρωσης των μαθητών/ τριών ενώ, στη συνέχεια η δεύτερη ώρα αφορά την έρευνα μέσω διαδικτύου ταυτόχρονα με μία 15 λεπτη παρουσίαση στην αίθουσα των υπολογιστών του σχολείου από τον εκάστοτε υπεύθυνο καθηγητή πληροφορικής.
Όταν ο καθηγητής εικαστικών κάνει αναλυτικά την εισήγηση του κατά την πρώτη αυτή διδακτική ώρα, τα παιδιά όπως κι εσείς ενδεχομένως κατά τη διάρκειά της προηγούμενα, θα αισθανθούν τη σπουδαιότητα των πραγμάτων που μας διαφεύγουν ως πληροφορίες σχετικά με την καθημερινή μας δράση στο περιβάλλον που ζούμε και θα μπορέσουν πιο εύκολα να πειστούν ώστε να διερευνήσουν εναλλακτικούς τρόπους μείωσης αυτών των επιπτώσεων.
Σε ένα τέτοιο μάθημα σας διαβεβαιώ, οι μαθητές και οι μαθήτριες επιθυμούν να συμμετέχουν και το κάνουν με ενθουσιασμό. Δεν θα σας παρουσιάσω σήμερα τα αποτελέσματα αυτής της άσκησης όμως, γιατί δεν είναι αυτό του παρόντος και ο χρόνος μας είναι συγκεκριμένος. Θα προτιμήσω να σας αφήσω να τα φανταστείτε.
Στην συνέχεια της εισήγησής του, κατά τη δεύτερη ώρα ο καθηγητής πληροφορικής παρουσιάζει την γραμματοσειρά για την οποία έγινε λόγος στην τάξη και ωθεί τους μαθητές δίνοντάς τους ερευνητικές κατευθύνσεις στο διαδίκτυο να ψάξουν για επιπλεόν πληροφορίες σχετικά με ενημέρωση που αφορά τις επιπτώσεις της τεχνολογικής εξέλιξης στο περιβάλλον. Σκοπός είναι να βρεθούν περισσότερα στοιχεία και πρακτικά παραδείγματα ενδεχομένως, από τα ίδια τα παιδιά, που θα αφορούν αντίστοιχους ερευνητές οι οποίοι ασχολούνται και εφαρμόζουν την έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης στο έργο τους.
Έπειτα, θα ακολουθήσουν οι δύο επόμενες διδακτικές ώρες όπου οι μαθητές / μαθήτριες θα κλιθούν να επανασχεδιάσουν με απλά μέσα στο χαρτί τους (μιλί μετρέ) ένα γράμμα της επιλογής τους από γραμματοσειρά της αρεσκείας τους και να το κατασκευάσουν έπειτα σαν γλυπτική κατασκευή με ένα ανακυκλώσιμο υλικό της επιλογής τους. Στόχος είναι να παρουσιαστούν στην τάξη την τελευταία ώρα επιλεγμένες εργασίες από τους ίδιους τους μαθητές, αιτιολογώντας τις σχεδιαστικές τους αποφάσεις αλλά και την αποτελεσματικότητα αυτών των αποφάσεων. Επίσης, οι μαθητές/-τριες αντιλαμβάνονται με την άσκηση αυτή το κατασκευαστικό σχέδιο ως μέρος της γλυπτικής τέχνης ερχόμενοι σε επαφή με την έννοια της οικονομίας και μαθαίνοντας να την εφαρμόζουν στην τέχνη και τη ζωή.

Σας ευχαριστώ.
ΑΣΚΤ, Αθήνα, 5 Ιουνίου 2009
ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΑΞΙΑΡΧΟΠΟΥΛΟΣ
Εικαστικός, Υποψήφιος Διδάκτωρ Διδακτικής της Τέχνης, ΑΣΚΤ
Μεταπτυχιακός υπότροφος εσωτερικού του ΙΚΥ

Η εισήγηση αυτή παρουσιάστηκε στην Ημερίδα της ΑΣΚΤ με θέμα " Τέχνη, Φύση και Περιβάλλον" που πραγματοποιήθηκε στις 5 Ιουνίου 2009.